"Białystok - makieta barokowego miasta" w II poł. XVIIIw

"Białystok - makieta barokowego miasta" w II poł. XVIIIw na makietach w Muzeum Historycznym w Białymstoku.

Na makiecie o wymiarach 5m x 3,5 m zamieszczono większość elementów odczytanych z tych dokumentów, pozwalających na przedstawienie możliwie pełnego obrazu miasta i rezydencji Jana Klemensa Branickiego.

Aby odtworzyć jak najwierniej wygląd miasta, przy realizacji korzystano przede wszystkim z następujących źródeł:

- inwentarza sporządzonego po śmierci w 1771 roku ostatniego właściciela Białegostoku - Jana Klemensa Branickiego

- planu G. Beckera z 1799 roku wykonanego na zlecenie Kamery Prus Nowowschodnich

- planu Jana Glinki, który zrekonstruował wygląd miasta na podstawie dwóch wyżej wymienionych dokumentów i badań własnych, a także zachowanej ikonografii z epoki i okresu późniejszego.

Na makiecie zamieszczono większość elementów odczytanych z tych dokumentów, pozwalających na przedstawienie możliwie pełnego obrazu miasta i rezydencji Jana Klemensa Branickiego w końcu XVIII wieku. Oprócz usytuowania poszczególnych budynków, uwzględniono także materiał z którego zostały wykonane, rzeźbę terenu, cieki wodne, stawy, bramy i mury miejskie. Realizacja stałej ekspozycji poświęconej historii miasta w XVIII wieku uzupełnia ogromną lukę w prezentowaniu dziejów Białegostoku. Później jego losy - zabory, zniszczenia I i II Wojny Światowej - pozbawiły go większości zabytków, zarówno zabudowy trwałej, jak i ruchomych. W odbudowanym Pałacu Branickich ma swoją siedzibę Akademia Medyczna. Oglądając miasto przedstawione na makiecie, jego planową zabudowę, a przede wszystkim piękne założenie pałacowo - parkowe, stworzone przez Jana Klemensa Branickiego, można znaleźć uzasadnienie dla funkcjonującego określenia Białegostoku jako "Wersalu Podlaskiego".

Zdjęcia z internetu.

Historia Białegostoku:

Początkowa nazwa osady wzięła się od przepływającej przez nią rzeki. Po staropolsku Białymstokiem nazywano czystą, bystrą rzekę (biały - czysty, stok - strumień; rzeka, która "stacza się" w dół zbocza). Tak niepozorna dziś rzeka Biała (najczęściej zwana Białką), przepływająca przez centrum miasta, nadała jej nazwę. Według legendy data powstania Białegostoku to rok 1320, kiedy to wielki książę litewski Gedymin polował w północno-zachodniej części Puszczy Bielskiej na tura, czy też jelenia. Mówi ona, że wieczorem, gdy strzelcy zajmowali się oprawianiem zwierzyny, książę odpoczywał nad bezimiennym strumieniem, czystym i wartkim - w przeciwieństwie do innych rzeczek w tej części puszczy. Miał wtedy Gedymin powiedzieć: " Czysty, biały stok. Można by nad nim zbudować dwór myśliwski albo i wieś założyć." Wkrótce nad strumieniem wybudowano dwór, a potem wieś o nazwie Biały Stok. Tyle legendy. 

- Niewiele wiadomo na temat genezy Białegostoku, którego powstanie jest kwestią sporną. Historycy datują fakt jego osadnictwa na wiek XIV lub początek XV (przypuszczenia oparte są na dokumencie z 1426 roku, w którym istnieje wzmianka, iż wielki książę litewski Witold nadał wieś Bielszczany Stok Maciejowi z Tykocina; część historyków utrzymuje, iż fakt ten nie dotyczy Białegostoku, lecz innej miejscowości);

- W latach 1437-1450 król Polski Kazimierz Jagiellończyk ziemie te nadał Jakubowi Raczce Tabutowiczowi herbu Łabędź, potomkowi zasłużonego bojara żmudzkiego Klausucia;

- 1514 – pierwsza wzmianka o Białymstoku w źródłach pisanych;

- 1547-1645 – Białystok własnością rodziny Wiesiołowskich. Powstaje gotycki zamek obronny. W roku - 1617 marszałek wielki Krzysztof Wiesiołowski finansuje budowę murowanego kościoła katolickiego (obecnie tzw. Biały Kościół); 

- 1645 – Białystok wchodzi w skład starostwa tykocińskiego i staje się własnością Rzeczypospolitej;  -1659 – hetman Stefan Czarniecki za zasługi oddane w wojnie ze Szwedami otrzymuje starostwo tykocińskie wraz z Białymstokiem na dziedziczną własność. Jego córka – Aleksandra Katarzyna – wnosi starostwo tykocińskie oraz Białystok w wianie Janowi Klemensowi Branickiemu. Białystok jest wówczas wsią liczącą nie więcej niż 40 zabudowań, które stoją wzdłuż trzech dróg, prowadzących z: Choroszczy, Wasilkowa i Suraża; 

- lata 90. XVII wieku – na podwalinach zamku obronnego Wiesiołowskich Stefan Mikołaj Branicki (syn Jana Klemensa) buduje swoją nową rezydencję. Autorem projektu jest wybitny architekt Tylman z Ga meren; 

- 1692 – Białystok uzyskuje prawa miejskie od króla Jana III Sobieskiego; 1726 – początek przebudowy białostockiego pałacu (architekt: Jan Zygmunt Deybel); 

- luty 1749 – prawa magdeburskie nadaje miastu August III Sas; 

- wiek XVIII – rozbudowa białostockiej rezydencji przez Jana Klemensa Branickiego – hetmana wielkiego koronnego, pierwszego świeckiego senatora Rzeczypospolitej i kontrkandydata St. A. Poniatowskiego do tronu; ponadto m.in. budowa szpitala, cekhauzu, ratusza, zajazdu, poczty, pałacyku gościnnego oraz klasztoru Sióstr Miłosierdzia. Pałac i otaczajace go tereny ogrodowe zyskują swój ostateczny kształt, dzięki któremu rezydencja Branickich zyskuje sobie miano „Wersalu Polskiego". Dwór Branickich dzięki mecenatowi hetmana i jego małżonki Izabeli staje się znaczącym ośrodkiem kultury. W latach 1750–1771 działa tu teatr dworski, w którym gościnnie występują największe gwiazdy operowe ówczesnych czasów; 

- W wyniku III rozbioru Polski (1795) Białystok znalazł się pod zaborem pruskim, a od 1807 roku - w granicach Imperium Rosyjskiego . W związku z rozwojem manufaktur i fabryk (zwłaszcza włókienniczych) na terenie Białegostoku, liczba mieszkańców zaczęła wzrastać . W ostatniej dekadzie XIX wieku duży wpływ na zwiększające się zaludnienie miał rozwój sieci telefonicznej, wodociągowej i komunikacji;

- 1862 – otwarcie linii kolei warszawsko-petersburskiej, dzięki czemu następuje szybki rozwój miasta i jego fabryk włókienniczych; przełom XIX i XX wieku – pierwsze telefony, wodociągi i tramwaje konne, w Białymstoku mieszka około 70 tysięcy ludzi; 

- Na początku XX wieku Białystok liczył około 100 000 mieszkańców, z czego 80% stanowili Żydzi;

- luty 1919 – po odzyskaniu niepodległości Białystok zostaje stolicą nowo utworzonego Województwa Białostockiego; 

- 1939-1944 – II wojna światowa - represje wobec ludności i zniszczenie 75 proc. białostockiej zabudowy; 

- W latach 1941-1943 istniało getto, w którym wymordowano wielu ludzi wyznania mojżeszowego. Spośród ponad 50 000 Żydów, mieszkających przed wojną w Białymstoku, zagładę przeżyło jedynie około tysiąca;

- 27 lipca 1944 – wyzwolenie Białegostoku spod okupacji niemieckiej. Wycofujący się Niemcy i wkraczający Rosjanie zniszczyli zabudowę Białegostoku w 80%. Potencjał przemysłowy miasta spadł o 74%. Przed wojną żyło w mieście ponad 100 tys. ludzi, a w 1946 wraz z przesiedleńcami z Wilna, Nowogródka i Grodna - 57 tys.;

- Białystok zaczął się podnosić ze zniszczeń. Powstały nowe osiedla oraz arterie komunikacyjne, odrestaurowano zabytki, odtworzono przemysł włókienniczy, rozwinął się przemysł spożywczy, budowlany, szklarski, drzewny, metalowy i elektroniczny; 

- 1992 - Białystok staje się metropolitalną stolicą arcybiskupią; 

- 1 stycznia 1999 – dawne miasto Branickich zostaje stolicą nowo utworzonego Województwa Podlaskiego.

- Współcześnie Białystok jest znaczącym ośrodkiem nauki, kultury i przemysłu. Miasto liczy obecnie ok. 300 tys. mieszkańców.